Pierwszy Przewodnik Turystyczny po Chełmie i Powiecie z 1933 r.. autorstwa Kazimierza P. Janczykowskiego.
Szlak wędrówkowy po powiecie chełmskim – poprzedzony krótką monografią powiatu, autorstwa Kazimierza Janczykowskiego, nakładem, „Kroniki Nadbużańskiej” w drukarni „Zwierciadło” ul. Lubelska 56, w Chełmie w 1933 r. Przyjęto format małej książeczki obejmującej 39 stron i był to pierwszy informator turystyczny o Chełmie.
Kazimierz Janczykowski zawarł w nim swoje spostrzeżenia naukowe zdobyte na wycieczkach i wędrówkach szkolnych prowadzonych od 1918 r. z młodzieżą szkolną „Czarniecczyków”. Jest to materiał bardzo ciekawy i wiernie oddaje „ducha tamtej epoki”. Posiada też szczegółowy opis tamtych lat, jego tajemniczość tkwi w tym, że każdy chętny mógłby się wybrać tą trasą i nanieść swoje spostrzeżenia, co było kiedyś, a co się zmieniło obecnie dla oceny i porównania – (jest to skrót).
Chełm:
Przed wyruszeniem na wędrówkę po powiecie należy poświęcić trochę wolnego czasu na zwiedzenie i poznanie jego stolicy. Można urodzić się w Chełmie, znać jego ulice, pamiątki, świątynie i zabytki, ale można nie rozumieć mowy tych martwych świadków wiekowej historii. Dla przyjezdnych wystarczy jeden dzień. Chełm, miasto powiatowe w woj. lubelskim, leży nad rzeką Uherką (lewy dopływ Bugu) na wysokości 180,5m. n.p.m. Piękny widok na miasto i daleki horyzont roztacza się z Górki, wzgórza zbudowanego z marglu kredowego, a wyniesionego na 221m. n.p.m. i panującego nad całą okolicą, zwanego od najdawniejszych czasów „Chołmem” czyli „Chełmem”. Stąd najlepiej rozpocząć zwiedzanie miasta. Chełm jest ważnym węzłem kolejowym i liczy: do Warszawy 258km., do Brześcia n\Bugiem 119km., Lublina 71km i do Lwowa 198km. Na wzgórzu, z którego oglądamy panoramę miasta, wznosi się Kopiec Wolności, usypany rękami dziatwy w dziesiątą rocznicę wskrzeszenia Państwa Polskiego, w listopadzie, w dżdżyste dni 1928 r. Górka była miejscem czczonym przez naszych przodków. W dzisiejszym kościele Mariackim (parafia) od 1931 r. nie pozostało nic z dawnych czasów, a raczej pozostał w sercach ludu chełmskiego kult do cudownego obrazu N.M.P. Historię i cuda, przepisywane obrazowi, opisał Jakub Susza w księdze p.t. „Phenix tertiato redivivus” wydanym przez Akademię Zamojską w 1684 r. Antepedium znajduje się obecnie w wielkim ołtarzu po odzyskaniu z Moskwy 3 maja 1924 r. Znajduje się też jedyny sztych obrazujący Chełm w XVIII w. zatytułowany „Civitas Chelmensis in Russia”. Za katedrą znajdują się resztki bramy, wiodącej do miasta. Stąd, przez tzw. Dyrekcję, zupełnie nową dzielnicę, udajemy się do kopalni kredy. Jest to piękna odkrywka marglu kredowego, kredę chełmską zaliczamy do najmłodszych złóż kredowych, skamielin, najliczniej występują jeżowce. Stąd wzdłuż toru kolejowego przechodzimy do Białawina (3km.), gdzie wśród mokradeł i bagien, na niewielkim suchym wzniesieniu, pozostała ściana wieży. Wracamy do miasta. Należy zwiedzić kościół popijarski, pochodzący z połowy XVIII w. Kościół ten pod wezwaniem Rozesłania Apostołów wznosi się prawdopodobnie na miejscu dawnej katedry obrządku łacińskiego, fundowanej przez króla Władysława Jagiełłę na pamiątkę zwycięstwa pod Grunwaldem. W pobliżu kościoła parafialnego znajduje się kościół poreformacki, fundowany przez Andrzeja Wolskiego w 1740 r. Naprzeciwko Magistratu m. Chełma pozostał kościół św. Ducha z 1742 r., dziś zamknięty. Idąc ul. Lubelską do góry, skręcimy na ul. Szkolną i wstąpimy do kaplicy św. Mikołaja przy Państwowym Seminarium Nauczycielskim Żeńskim, a stad do synagogi. Dominikanie najwcześniej z zakonników zjawili się w Chełmie, bo już w XIV w. wybudowali kościół. Kościół podominikański w późniejszych czasach został obrócony na dom modlitwy dla Izraelitów. Schodzimy w dół. Przy ul. Szkolnej, na lewo, mamy cerkiew prawosławną, a jeśli czas pozwoli przy zbiegu ul. Sienkiewicza i 1 Maja możemy zobaczyć gruzy zburzonej budowli, wzniesionej na pamiątkę wyłączenia Chełmszczyzny z granic Królestwa Polskiego i utworzenia Gubernii Chełmskiej, jednak Chełm w 1918 r. powróci do Polski. Wreszcie dla dokończenia wędrówki po Chełmie udajemy się do Gim. Pań. Im. S. Czarnieckiego, gdzie po uzgodnieniu z dyr. można przenocować w bursie. W Gimnazjum znajduje się Muzeum Ziemi Chełmskiej, tu można zobaczyć wiele ciekawych i cennych eksponatów. Nazajutrz o świcie żegnamy Chełm i wyruszamy na 14-dniową wędrówkę po powiecie. Dla przyjezdnych zatem cała wędrówka wyniesie 15 dni, dla chełmian potrwa o jeden dzień mniej. Szlak jest tak opracowany, że każdego dnia w razie potrzeby można wrócić w kilka godzin do miasta.
Powiat:
Pierwszy dzień: 24 km. Chełm – Krzyżówki (skrzyżowanie szos) – Dziewicza Góra: 229 m. (4km.). Jagodnica (5 km.). Jagodno (1,5 km.). Zarzecze (3 km.). Przysiółek (1,5km.). Czułczyce (1,5 km.). Łysa Góra (Góry Stawskie: 239 m. (4,5 km.). Staw-gmina (2 km.). Na Dziewiczej Górze należy zwrócić uwagę na roślinność. W okolicach Zarzecza są ślady dawnego zamku (pozostały wały i fosa). W Czułczycach stary drewniany kościół, który istniał już w 1603 r., a został przebudowany w 1764 r. W Czułczycach mieszka p. Moraczewski, znawca Chełmszczyzny, od którego można się dowiedzieć wielu ciekawych rzeczy. Na szczycie Łysej Góry (na zachód od szosy włodawskiej) rośnie dziewięćsił, bardzo rzadko spotykana roślina na niżu polskim. „Carlina onopordiifolia” występuje tutaj i na Wygonie pod Chełmem. W 1922 r. było jeszcze 36 egzemplarzy tej rośliny. Kwitnie w pierwszej połowie września. Należałoby koniecznie zrobić tutaj niewielki rezerwat dla ochrony tego zabytku przyrody, w przeciwnym razie roślina zginie, gdyż z każdym rokiem jest jej coraz mniej. W okolicy Stawskich Gór można znaleźć wiele rzadkich roślin z okresu stepowego. W Stawie mieszka p. sędzia T. Kozerski, mający wiele materiału o charakterze regionalnym. W Stawie nocleg. Poczta Czułczyce i stacja kolejowa Chełm.
Drugi dzień: 21,5 km. Staw – kolonia Nowosiółki – Stołpie (4 km.) – Spas-(Podgórze): 2 km. Wzgórze: 247 m. Leonów – Majdan Stary (4 km.). Huta – Tomaszówka – Majdan Stajeński – Rejowiec stacja (7,5 km.). Rejowiec miasto (4 km.). W Stołpiu, przy szosie prowadzącej do Lublina, wznosi się wieża murowana z kamienia, czterograniasta, zbudowana na jednym z narożników oszańcowania, usypanego z ziemi. Na wieży znać ślady otaczającego ją wysoko ganku. Na ganek prowadziło wejście od strony zachodniej. Na drugim narożniku oszańcowania znajdujemy ślady drugiej, mniejszej wieży. Trzecia wieża według opowiadań starych ludzi, stała na samym kierunku szosy. Rząd rosyjski kazał ją całkowicie zburzyć, gdyż przeszkadzała budowie drogi. Wieża została zbudowana przez króla Daniela w poł. XIII w. i miała być ostrzeżeniem zamku chełmskiego. Wznosiła się jak słup czyli „stołp” stąd nazwa Stołpie. Podgórze (Spas) posiada jeden ze starszych kościołów unickich, pochodzący z XVI w. Krajobraz Podgórza jest dość urozmaicony. Rejowiec, na wyżynie lubelskiej, założony był przez Mikołaja Reja, który za żoną Zofią Kościeniową z Sędziszowa otrzymał w 1540 r. dobra Kobyle i Siennicę. Był tu założony zbór kalwiński. W Rejowcu mamy dwa kościoły: jeden z 1796 r. fundacji Józefa Ossolińskiego, wojewody podlaskiego, drugi zbudowany w 1905-1907 r. przez Józefa Budnego. W mieście wskazują dom Reja. Rejowiec posiada cukrownię i cementownię „Firley” (4km.). Jest tu węzłowa stacja kolei żelaznej Rejowiec-Lwów. Rejowiec oddalony jest od Lublina o 53km. W Rejowcu nocleg. Podgórze (Spas), poczta Chełm Lubelski, stacja kolejowa Zawadówka, poczta Rejowiec i stacja kolejowa na miejscu.
Trzeci dzień: 18,5 km. Rejowiec – Ariańskie Mogiły – Krynica (5 km.). Wzgórze 285 m. i 292 m. Gruszów (4,5 km.) – Marynin; cementownia „Firley” szosą – Pawłów gmina (9 km.). Na granicy powiatów chełmskiego i krasnystawskiego, w malowniczej okolicy, obok wsi Krynicy, na wyniesionym wzgórzu, panującym nad całym obszarem, zachowała się zagadkowa budowla, zwana „grobowcem ariańskim”, „wieża ariańska” lub wprost „arianka”. Powstanie jej nie jest dokładnie znane. Zabytek ten ulegnie szybkiej ruinie, jeśli nie zostanie należycie zabezpieczony. Za wzgórza roztacza się piękny widok, a w słoneczny dzień na horyzoncie widać sylwetkę katedry chełmskiej. Cementownia „Firley”, niedaleko stacji Rejowiec, jedna z większych w Polsce, zbudowana według nowoczesnych wymagań techniki, obecnie nieczynna,, godna jest zwiedzania, jeżeli uzyska się pozwolenie dyrekcji, o co jest dość trudno. Marglu kredowego jako surowca dostarcza kopalnia kredy w Chełmie. W Pawłowie znajdują się pokłady dobrej gliny, w związku z czym rozwijał się tutaj przemysł garncarski, a garnki zasługiwały na uwagę. Garncarze pawłowscy w chełmskim słyną jak sitarze biłgorajscy w lubelskim. Kościół w Pawłowie, zbudowany w 1909-1912 r., zastąpił stary, który już w 1416 r. należał do biskupów chełmskich. W Pawłowie nocleg. Poczta Pawłów, stacja kolejowa Rejowiec.
Czwarty dzień: 27 km. Pawłów – Krasne (2 km.). Zalesie – Kanie (9 km.). Lipówki – Anusin; Marynin – Mogilnica (13 km.). Brzezin – Janowica – Siedliszcze-gmina (3 km.). Wieś Kanie po raz trzeci zmieniła miejsce, o czym świadczą ślady dawnych osad, widocznie doszczętnie zburzonych w przebiegu dziejów. W okolicy ogromna liczba kurhanów, wśród których spotyka się kurhany wielkich rozmiarów. Kościół drewniany, wybudowany w 1875 r. W Mogilnicy znajdujemy pokłady wapnia „opoki”, które dostarczają materiału budowlanego. W Siedliszczu ludność zajmuje się wyrobem bryczek i sani, które sprzedają na jarmarkach w Łęcznie. Kościół murowany pochodzi z XVIII w. Nocleg w Siedliszczu. Poczta Kanie stacja kolejowa Kanie. Poczta Siedliszcze n\Wieprzem stacja kolejowa Rejowiec.
Piąty dzień: 27 km. Siedliszcze – Borowo. Wzgórze: 178 m. Do szosy 7 km. Wola Korybutowa – kolonia. Stręczyn; Biesiadki – Głębokie – Wólka Cycowska – Wiszniewice, dawniej Cyców (12km). Janowice (obok Przymiarek) – Nadrybie (8 km). Wiszniewice (Cyców) nad rzeką Świnią, odległość od Wieprza o 12km. Ludność zajmująca się uprawą lnu i wyrobem płócien. Były tu dawniej fabryki cycu, skąd powstała prawdopodobnie nazwa miejscowości. W XVIII w. powszechnie nazywano cycem perkale holenderskie (cits, spolszczone cyc). Kościół murowany wybudowany w 1870 r. Poczynając od Siedliszcza, coraz liczniej występują jeziora. W okolicy Cycowa – Głębokie Porosłe. W Nadrybiu nocleg. Poczta Wszniewice, stacja kolejowa Trawniki.
Szósty dzień: 18 km. Nadrybie – Koniowola – Jeź. Nadrybie – Uściwierz – Jeź. Uściwierz (4,5 km.). Ostrów – Jeź. Ratcze – Grabniak – Jeź. Sumin, wieś Sumin – Garbatówka (9 km.). Ostrów –Świerszczów (4,5 km.). Na północ i północny wschód od Nadrybia rozciąga się prawdziwe pojezierze. Pełno tu jezior polodowcowych, wśród których jezioro Uściwierskie (Uściwierz, dawniej Uścimierz) ma km. kw. pow. Prawdopodobnie było tu jedno wielkie zastoisko, którego wody spłynęły do Wieprza i Bugu, częściowo może nawet do Prypeci, to ostatecznie nie jest stwierdzone. Resztki tego zastoiska – to dziesiątki jezior i jeziorek, jak Ratcze, Bikcze, Nadrybskie, o brzegach niskich, bagnistych, miejscami piaszczystych, porosłych lasem od zachodu i północy. Przez Jeź. Uściwierskie przechodzi granica powiatu. Zwrócić należy uwagę na nazwy miejscowości: Nadrybie, Uściwierz, Sumin, Szczupak, Ostrów itp. Dzień szósty poświęcimy na poznanie tego ciekawego, a wcale niezbadanego jeszcze zakątka chełmszczyzny. W Świerszczowie stary kościół z XVIII w. Nocleg Świerszczów poczta Wiszniewice, stacja kolejowa Trawniki.
Siódmy dzień: 18 km. Świerszczów – Przymiarki – Małków – Brzezina – Wólka Tarnowska (9 km.). Kolonia Wanda – Bosówno, gmina Olchowiec (7,5km.). Święcica (1,5 km.). W Olchowcu, stary drewniany kościół, wybudowany w 1791 r. przez kasztelana bełskiego Jana Komorowskiego. W Święcicy należy zwrócić uwagę na budowę wsi. Stary dworek święcicki pamięta czasy napoleońskie, odkąd nie uległ, ani przebudowie ani przeróbkom. We dworze znajduje się jego opis. Sporządzony w tym właśnie czasie. W Święcicy nocleg, Olchowiec, poczta Sawin stacja kolejowa Rejowiec.
Ósmy dzień: 24 km. Święcica – Pniówno (3,5 km.). Kolonia Kozia Góra – Chylin –Grundy – Hutcza (10 km.). Malinówka (6 km.). Sawin (4,5 km.). W Pniównie jezioro większych rozmiarów. W okolicy Hutczy słone jezioro. W lasach pod Malinówką wielki głaz narzutowy, zwany kamieniem powstańców, tutaj bowiem było schronisko i zbiórki powstańców z 1863 r. Sawin zapisany pod 1505 r. jako Schawin, należał do biskupów chełmskich. Ślady dworca biskupiego znaleźć można na wzgórzu otoczonym kanałem. Już w 1456 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu przywileje. Tatarzy zniszczyli miasto w 1502 r. Odbywały się tutaj targi i jarmarki z których Sawin słynie w powiecie i dzisiaj. Od 1795 r. do 1810 r. panowali w Sawinie Austriacy. Obecnie mamy tu stary kościół, wybudowany
w 1740 r. przez kasztelanową chełmską Barbarę Dłużewska. W Sawinie nocleg. Sawin poczta stacja kolejowa Chełm.
Dziewiąty dzień: 20 km. Sawin – Salnicze – Bukowa Mała – Ciemniejów – gmina Bukowa Wielka (6 km.). Łukówek przez Siedlisko (8 km.). Rudnia – Ruda (6 km.). Minąwszy dolinę Uherki, wchodzimy na łęgi nadbużańskie. Należy zwrócić uwagę na bużyska. W Rudzie huta szkła, dziś nieczynna. We wsi kościół drewniany zbudowany w 1922 r. staraniem hutników. W Rudzie nocleg. Ruda poczta i stacja kolejowa Ruda-Opalin.
Dziesiąty dzień: 22,5 km. Ruda – Rudka – Hniszów – Mielniki – gmina Świerże (13,8 km.). Berdyszcze – kolonia Okopy – Dorohusk, stacja i wieś (9 km.). W Świerżach należy zwrócić uwagę na Bug i jego brzegi oraz na przewóz promem na rzece. Zasięg wiosennych wylewów. Jest tu kościół murowany, wybudowany w 1907 r. fundacji Marii z Jełowickich Orsetti. W Dorohusku stary pałac przy nim park starodrzew Suchodolskich, z rozległymi podziemiami. Pałac wybudowany w XVIII w. przez Wojciecha Suchodolskiego, ówczesnego chorążego chełmskiego. Kościół murowany, wybudowany w latach 1905-1909. Zniszczony podczas wojny, odbudowany w 1921 r. W Dorohusku nocleg. Świerże poczta, stacja kolejowa Dorohusk. Dorohusk – poczta i stacja kolejowa.
Jedenasty dzień: 20 km. Dorohusk – gmina Turka (2 km.). Husynne – Ładeńska – Mościska (6 km.). Kazimierówka – Roztoka – Klesztów (12 km.). Turka rozłożyła się na wyniosłościach nad bagnistą doliną rzeczki Sinicy. W okolicy duże obszary piaszczyste. W Klesztowie stary kościół, murowany wybudowany w 1773 r. fundacji Antoniego Węglińskiego. W Klesztowie nocleg. Klesztów poczta i stacja kolejowa Chełm.
Dwunasty dzień: 21 km. Klesztów – Wołkowiany – gmina Żmudź (6 km.). Podgórze – Wólka Leszczańska – Turowiec (9 km.). Majdan – Huta – gmina Wojsławice (6 km. ). W Żmudzi znajdują się pokłady kamienia, z którego wypala się wapno i który dostarcza materiału budowlanego. W Turowcu kościół murowany, wybudowany w 1832 r. fundacji hr. Alojzego Poletyły. Dobra wojsławickie należały niegdyś do pisarza koronnego Stefana Czarnieckiego, synowca hetmana. Są dane, że miasteczko Wojsławice założył S. Czarniecki. Należy zwrócić uwagę na krajobraz lessowy, zwłaszcza wyraźny i malowniczy w Majdanie Starym i Nowym oraz w Hucie. W Wojsławicach kościół murowany, wybudowany w 1668 r. przez kasztelana słonimskiego Feliksa Potockiego. W Wojsławicach nocleg. Turowiec – poczta Wojsławice, stacja kolejowa Chełm.
Trzynasty dzień: 24 km. Wojsławice – Czarnołozy – Majdan Ostrowski – Rakołupy (12km.). Plisków – Kumów (9 km.). Sielec przez Ogrodniki (3 km.). Cała droga z Wojsławic do Rakołup biegnie wśród wąwozów lessowych, ciekawych pod względem naukowym, jeśli chodzi o przeprowadzenie badań nad lessem. Kumów stara osada już w 1434 r. należała do biskupstwa chełmskiego. Znajduje się tutaj stary kościół, murowany wybudowany w latach 1820-1824, fundacji biskupa Wojciecha Skarszewskiego. Posiada pewne zabytki. Sielec dawniej Siedlisko, siedziba Rzewuskich, którzy mieli tu zamek obronny, wprawdzie niewielki, ale wzmacniany wałem. Części zamku pozostały do dzisiaj. Zakończył tu życie hetman polny koronny Wacław Rzewuski, pisarz z XVIII w. (dramaty). W Sielcu nocleg. Kumów – poczta i stacja kolejowa Chełm.
Czternasty dzień: 25,5 km. Sielec – Rożdżałów – gmina Krzywiczki (7,5 km.). Krzywicze – Strupin – Strachosław – do szosy (8,5km.). Szosa do Kamienia (0,5km.), do Chełma (9 km). Strupin wieś łanowa, mieszańcy jej zostali obdarzeni ziemią przez króla Stefana Batorego za udział w wojnie z Moskwą. W Kamieniu kościół drewniany, wybudowany w roku zniszczenia Unii (1875) przez parafian unitów. Jest tu również parafia ewangelicka, w okolicy bowiem dużo kolonistów Niemców. Kamień – poczta Chełm, stacja kolejowa Brzeźno. Z Kamienia szosą powrót do Chełma.
Informacje o miejscach noclegu. Miejscowości, w których wypadają noclegi, zostały podane w rozdziale III przy omawianiu szczegółów trasy. W miejscowościach tych należy się zwracać do kierowników szkół, którzy mogą służyć wędrującej młodzieży noclegami w szkole, radą, wskazówkami i ułatwieniami w tym kierunku. Mogą tu przyjść z pomocą również właściciele majątków i folwarków oraz księża proboszczowie, którzy bardzo uprzejmie i przyjemnie odnoszą się do wędrującej dziatwy szkolnej. Młodzież szkolna w pierwszym rzędzie powinna korzystać z uprzejmości kierowników szkół, aby zapoznać się z warunkami, w jakich uczy się dziatwa wiejska i miasteczkowa, co przedstawia dużą wartość z wychowawczego punktu widzenia.