Ruch krajoznawczo-turystyczny, aktywnej współczesnej turystyki na ziemi chełmskiej w latach 1906 –1975
Lata 1906 – 1939:
Termin turystyka należy do obiegowych pojęć w większości języków europejskich. Jego początkowe znaczenie kulturowe czy środowiskowe zróżnicowanie uległo obecnie zatarciu i w powszechnym rozumieniu oznacza podróże lub wędrówki odbywane w wolnym czasie dla wypoczynku, rozrywki i zdobywania nowych doświadczeń. Dzisiejsza turystyka i motywy podróżowania odbiegają od idei dawnego turysty XVII stulecia, którego kojarzono z podróżą życia, romantyczną wyprawą w poszukiwaniu sensu życia czy też bohaterskimi wyprawami w nieznane.
Turystyka obecnie stała się elementem stylu życia i potwierdzeniem faktu, że kolejne rewolucje cywilizacyjne uczyniły świat jedną wielką wioską, po której każdy może poruszać się względnie swobodnie. Jest formą ruchliwości przestrzennej związanej z zaspokojeniem wszelkich potrzeb – poznawczych, ludycznych, zdrowotnych, wypoczynkowych.
Wycieczka jest podstawową jednostką turystyki.
Najstarszym stowarzyszeniem na ziemiach polskich było powołane we Lwowie w 1867 r. Towarzystwo Gimnastyczne, które w 1869 r. zgodnie ze statutem przybrało nazwę Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – założycielami byli w lwowskim środowisku akademickim Klemens Żukotyński i Ludwik Goltenthal (wzorowane na „Sokole” czeskim założonym w 1862 r. przez J. Fugnera i M. Tyrsa, walczącym z germanizacją). Gniazda „Sokoła” zakładano na terenach polskich pod wszystkimi zaborami: od 1884 r. w Galicji, w tym samym mniej więcej czasie w zaborze pruskim, gdzie następnie w 1893 r. powstał Związek Sokołów Wielkopolskich, który potem zmienił nazwę na Związek Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim, po 1905 r., i najtrudniej powstawały gniazda sokole w zaborze rosyjskim. Po upadku powstania styczniowego z 1863 r., „Sokół” miał służyć narodowemu odrodzeniu, budzeniu i umacnianiu polskości poprzez upowszechnianie wychowania fizycznego, rozwijanie różnych form życia kulturalno-oświatowego. Wizualnym atrybutem „Sokoła” był jednolity mundur, odznaki i sztandary. Narodowa symbolika dominowała na wszelkiego rodzaju imprezach sokolich, na zlotach, zawodach sportowych, w corocznych obchodach rocznic historycznych. W 4-paragrafie napisano: „Towarzystwo ma na celu rozwój i pielęgnowanie gimnastyki w ogóle, a w szczególności gimnastyki higieniczno-racjonalnej i wychowawczej i wyrabianie za pomocą niej w członkach towarzystwa ducha męskiej dzielności, karności i łączności. Wszelkiego rodzaju agitacja polityczna pośród członków Towarzystwa jest wykluczona. Towarzystwo spełnia to zadanie: a) utrzymując zakłady i sale gimnastyczne dla członków, tudzież szkoły gimnastyczne dla uczniów i uczennic małoletnich; b) kształcąc nauczycieli gimnastyki; c) uprawiając wszelkiego rodzaju sporty, jako to: szermierkę, jazdę konną, jazdę na kole, pływanie, wioślarstwo, łyżwiarstwo itp.; d) wpływając na rozwój gimnastyki w kraju; e) urządzając publiczne ćwiczenia i zawody, a także wspólne obchody, wycieczki i zabawy towarzyskie; f) utrzymując biblioteki dla członków; g) wydając czasopisma i dzieła mające na widoku rozwój ćwiczeń fizycznych, h) utrzymując chór i kapelę z członków Towarzystwa; i) utrzymując odczyty z dziedziny wychowania fizycznego; k) starając się o rozwój innych polskich towarzystw gimnastycznych przez zakładanie swoich własnych oddziałów w innych miastach i miejscowościach”; różnorodna działalność, którą przed „Sokołem” nie prowadziła żadna inna organizacja sportowa czy gimnastyczna, poprzez ciało kształcił ducha. Środkami działania w terenie były ćwiczenia gimnastyczne i pokazy publiczne, sport i kultura, prowadzone w klubach lub kołach lokalnych zwanych Gniazdami. „Sokół” przede wszystkim organizował ogólnopolskie zloty, które miały charakter przeglądu sprawności fizycznej poszczególnych rejonów Polski. Podczas zaborów ogólnopolskie zloty „Sokoła” były spektakularnymi igrzyskami, dowodem jedności narodu polskiego, sprawdzianem oraz manifestacją sprawności militarnej w dążeniu do niepodległości Polski.
W 2-poł. XIX w., w wielu krajach Europy powstawały towarzystwa turystyczne. *Idea o utworzeniu polskiej organizacji turystycznej dojrzewała najwcześniej pod zaborem austriackim, którego częściowa autonomia stwarzała dogodniejsze warunki do organizowania się. Polaków nakłaniano do współpracy z towarzystwami państw zaborczych, co dodatkowo spotęgowało dążenia do utworzenia własnej organizacji. Myśl utworzenia polskiej organizacji turystycznej w Galicji była też celem Komisji Fizjograficznej Krakowskiego Towarzystwa Naukowego. Dnia 3 sierpnia 1873 r. właściciel Zakopanego L. Eichborn urządził przyjęcie (założycielskie) na którym uczestniczyli: właściciel Szczawnicy J. Szalay, T. Chałubiński, F. Biesiadecki, B. Lutostański, ks. J. Stolarczyk i poseł F. Pławicki. Dnia 31 grudnia 1873 r., podpisano statut (który uzyskał zatwierdzenie Namiestnictwa 19 marca 1874 r.) tak powstało Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie (będące pierwszą organizacja turystyczną w Polsce i szósta na świecie), przekształcone w 1874 r. w Towarzystwo Tatrzańskie (w wyniku tarcia grup, jednej burżuazji, szlachty i ziemiaństwa drugiej niezamożnej inteligencji krakowskiej i z Polski). Na czele Towarzystwa stali do 1912 r. tacy przedstawiciele arystokracji, jak hr. M. Rey, ks. E. Sanguszko, hr. W. Koziebrodzki, hr. S. Zamoyski, hr. L. Biliński, hr. A. Potocki, hr. A. Wodzicki – jednak zasadnicza działalność T.T. spoczywała w rękach postępowej inteligencji, u podstaw których był S. Staszic i W. Pol. Do 1918 r. Towarzystwo Tatrzańskie było organizacją naukową, koncentrującą się głównie na badaniach gór, popularyzowaniu wiadomości o nich, szerzeniu idei ochrony przyrody budowie schronisk górskich, wytyczaniu szlaków i szkoleniu przewodników. Od 1920 r. funkcjonowało jako Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. *W zaborze rosyjskim rygory carskie zabraniały tworzenia polskich organizacji społecznych. Wyjątek stanowiły organizacje sportowe. W 1878 r. powstało Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie (WTW) a w 1884 r. Warszawskie Towarzystwo Cyklistów (WTC). Obie organizacje, formalnie zajmowały się sportem, faktycznie prowadziły pracę turystyczno-wychowawczą. Szczególnie WTC organizowało stałe wycieczki za miasto, szerząc po wsiach i osiedlach idee polskości i patriotyzmu. W gronie jej aktywistów znajdowały się wybitne postacie kulturalnego i intelektualnego świata warszawskiego z B. Prusem na czele. W końcu XIX w. duży wpływ na rozwój ruchu wycieczkowego wywarły też studia etnograficzne, które budziły zainteresowanie życiem i kulturą ludu. W Polsce pionierską w tej dziedzinie rolę odegrał znany etnograf Zygmunt Gloger (1845-1910), który w swych pracach etnograficznych krzewił idee poznawania kraju. W ramach WTW odbył wielką wycieczkę Biebrzą i Narwią. Głównym propagatorem idei turystyczno-krajoznawczej był też Aleksander Janowski (Urzędnik kolei warszawsko-wiedeńskiej w Sosnowcu i Warszawie. Dużo podróżował po Polsce pod zaborem rosyjskim). W latach 1898-1903 wydał 4-tomowe dzieło, przewodnik pt. Wycieczki po kraju. Następni to Aleksander Patka (adwokat) i Mikołaj Wisznicki (artysta plastyk). Złagodzenie rygorów w latach 1905-1907 w zaborze rosyjskim (w wyniku wojny Rosji z Japonią), stworzyło dla polaków większą swobodę tworzenia. W wyniku czego wielcy Polacy i wierni patrioci z inicjatywy w\w w Warszawie 3 grudnia 1906 r. powołali Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (jako 2-organizacja turystyczna); stawiające sobie za cel: zbieranie i szerzenie wiadomości krajoznawczych, gromadzenie zbiorów naukowych dotyczących ziem polskich, organizowanie wycieczek po kraju, tworzenie oddziałów prowincjonalnych, urządzanie wystaw krajoznawczych, roztaczanie opieki nad pamiątkami historycznymi i osobliwościami przyrody, (a przede wszystkim) rozwijano ideę regionalizmu jako „budzenie prowincji polskiej do życia samodzielnego we wszystkich dziedzinach”. Podjęto rozległą działalność wydawniczą. Obok pocztówek, prezentujących zabytki i folklor ziem polskich, ukazywały się liczne przewodniki i broszury – 27 października 1906 r. Warszawski Urząd Gubernialny zatwierdził Statut PTK. Od 1910 r. drukowano czasopismo „Ziemia”, wspomagające Koła Krajoznawcze Młodzieży Szkolnej. Pod zaborem pruskim Wielkopolska, Śląsk, rozwój polskich struktur organizacyjnych był bardzo utrudniony (antypolska polityka Bismarcka, Kulturkampf, Hakata). Pierwszym towarzystwem turystycznym założonym w Poznaniu w 1909 r. było Towarzystwo Wycieczkowe, powołane z inicjatywy wielkopolskiego „Sokoła”, drugim założone
w 1913 r. w Poznaniu Towarzystwo Krajoznawcze, budzące ducha narodowego, przez wycieczki, odczyty, biblioteki, biuletyny i propagowanie ziem polskich.
Polska Macierz Szkolna organizacja kulturalno-oświatowa założona na terenie Królestwa Polskiego w 1906 r. na mocy reskryptu carskiego z 14 października 1905 r. zezwalającego na zakładanie prywatnych szkół z polskim językiem wykładowym, czytelni, bibliotek, urządzania odczytów, wykładów, pogadanek, przedstawień publicznych, wydawania i rozpowszechniania książek. W 1907 r. władze rosyjskie zdelegalizowały PMS, która odtąd prowadziła swe prace w konspiracji, aż do 1916 r., kiedy to władze okupacyjne oficjalnie zezwoliły na jej reaktywację i zatwierdziły statut.
Podstawy Prawne. W początkach wieku sytuacja była dość złożona. Na ziemiach polskich obowiązywały różne przepisy w zależności od tego, pod czyim zaborem się one znajdowały. *Najbardziej liberalnie podchodzono do zagadnienia zakładania stowarzyszeń w Galicji, gdzie zezwolenia na działalność poszczególnych organizacji wydawało Wysokie CK Namiestnictwo właściwe dla danego regionu (ustawa zasadnicza o prawie stowarzyszania się z 15 listopada 1867 r.). *W Wielkopolsce obowiązywały edykty króla pruskiego aż do 19 kwietnia 1908 r., tzw. do czasu, gdy zaczęła obowiązywać ustawa Rzeszy, regulująca też sprawy stowarzyszeń. *W Kongresówce polskich organizacji w zasadzie zakładać nie było wolno, a te, które ostatecznie powołano do życia działały na podstawie indywidualnych postanowień cara. Od marca 1906 r. zaczęły jednak obowiązywać tymczasowe przepisy o stowarzyszeniach. *Po odzyskaniu niepodległości zapanował duży bałagan. W zasadzie było tak, że przepisy dotychczasowych zaborców obowiązywały dalej i dotyczyły tych ziem, które stanowiły przedtem dany zabór. Unormowanie nastąpiło w 1932 r. Ogólnie obowiązujące prawo o stowarzyszeniach wydane zostało jako rozporządzenie prezydenta RP z mocą ustawy (Dz. U. nr 94 poz. 808). Jako art. 2 stwierdzał: „Obywatele polscy mają prawo łączyć się w stowarzyszenia, których cele, ustrój i działalność nie sprzeciwiają się prawu i nie zagrażają bezpieczeństwu, spokojowi lub porządkowi publicznemu”. Następne jego 63-artykuły określały podstawowe zasady funkcjonowania takich właśnie organizacji. Prawo to ustanowiło 3-rodzaje stowarzyszeń: stowarzyszenia zwykłe, zarejestrowane i wyższej użyteczności.
*Źródło; Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki w Polsce, W-wa 1977; A. Mączka, Peregrynacje, wojaże, turystyka, W-wa 1984; W. i T. Słabczyńscy, Słownik podróżników polskich, W-wa 1992; J. Bogucki, A. Woźniak, Turystyka, „EKP” XX w., W-wa 1997.
Za jednego z pierwszych podróżników związanego z Chełmem, możemy uznać starostę chełmskiego Andrzeja Tęczyńskiego (?–1536) herbu Topór przedstawiciela najbogatszych i wpływowych rodów możnowładczych XV-XVI w. w Polsce. Urząd starosty chełmskiego piastował 1513-1519 i 1522-1536 r. Dużo podróżował w służbie dyplomatycznej posłował m. in. do Czech na Węgry i do Ziemi Świętej. *Pierwsze opisy etnograficzne z Chełma i okolicy zawdzięczamy Jakubowi Janowi Suszy (1610-1687), którego można uznać za pierwszego chełmskiego regionalistę. Po doktoracie z filozofii i teologii w 1639 r. przybył do Chełm, w 1652 r. król Jan Kazimierz mianował go biskupem chełmskim „przez pół wieku tu mieszkał, żywot wiódł ubogi, szczególną czcią otaczał obraz cudownej Najjaśniejszej Maryi Panny Chełmskiej, zrzekł się promocji na metropolitę, aby nie oddalać się od ukochanej Matuchny”. W 1646 r. wydał w Zamościu „Phoenix..”, poświęcony obrazowi Matki Boskiej Chełmskiej, są tu cenne informacje o ówczesnej religijności i obyczajach ludowych. *Wycieczki jako formę ćwiczeń cielesnych i system wychowawczy prowadzili Pijarzy w chełmskim Kolegium szczególnie w latach 1782-1793. Kiedy te tereny dostały się pod zabór rosyjski, Pijarzy wyemigrowali z Chełma. *Kazimierz Władysław Wójcicki w 1842 r. wydał Zarysy domowe i w 1861 r. w Tygodniku Ilustrowanym Wieśniacy z Lubelskiego, opisując obyczaje z naszego regionu. *Największe zasługi dla badań etnograficznych regionu chełmskiego wniósł Oskar Kolberg w dziele z 1890 r. Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, pieśni, muzyka i tańce. *Pamiętać też należy o zasługach dla badań kultury ludowej ziemi chełmskiej Marii Hempel.
Złagodzenie w latach 1905-1907 rygorów pod zaborem rosyjskim i tzw. ogólnopolska rewolucja społeczna (inicjowana przez Polską Macierz Szkolną), spowodowały, że coraz silniej do Chełma i regionu przenikały (poprzez kurierów) narodowowyzwoleńcze idee polskich organizacji: Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Polskiej Macierzy Szkolnej, Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Ruchu Jordanowskiego, skautingu (i inne). Ze względów politycznych (zabory-niewola) każde tworzone po 1906 r. polskie stowarzyszenie (oświatowe, zdrowotno-sportowe), stawało się automatycznie instytucją krzewiącą polskość, w której kładziono nacisk nie tylko na ćwiczenia, ale i na pracę patriotyczną i kulturalną. Dlatego dla podkreślenia ideałów narodowych, wszelkie imprezy organizowano w dniach rocznic i świąt państwowych. Działacze wyczuwali momenty historyczne i natychmiast zorganizowanie, uczestniczyli w każdej akcji, prowadzącej do wyzwolenia ojczyzny.
Dlatego też tworzące się po 1906 r. w Chełmie (półjawnie) polskie organizacje, jednoczyły elitę społeczną, mieszczan, inteligencję, kler i szlachtę. Był to czas na odradzanie ideałów narodowych, patriotyzmu polskiego i regionalnego, zgnębionego latami rusyfikacji polskiego społeczeństwa, gdzie w życiu mieszkańców Chełma (wolą cara) bezwzględnie dominowała kultura rosyjska. Pionierską rolę w odradzaniu polskości w Chełmie i regionie spełniała, powołana 1906 r. w Chełmie Polska Macierz Szkolna (jawnie od 15 listopada 1917 r.) i jej twórcy, ks. Wacław Kosior, nauczyciel Michał Kinczyk, lekarz Ludwik Chomicki, urządziła bibliotekę i czytelnię przy pomocy ludności duży księgozbiór, stanowił on podstawę zorganizowanej w 1916 r. biblioteki z czytelnią przy Chełmskim Uniwersytecie Ludowym – i powołane Towarzystwa Zjednoczonych Ziemianek. Szczególnie zasłużona dla kultury chełmskiej była księgarnia Bolesława Piotrowskiego. Od 1904 r. dzięki małżeństwu Jadwigi i Jana Papużyńskich (mimo represji) działało Koło Amatorskie jako polskie życie teatralne. Od 1908 r. działało w Chełmie pierwsze konspiracyjne Gniazdo-Sokole przy drużynie Ochotniczej Straży Ogniowej. Od 1908 r. fabrykant Franciszek Gassner na terenie fabryki i odlewni prowadził tajnie „gimnastykę Sokolą” – tworzył robotniczy ruch sportowy.
Działania te spowodowały, że w niektórych szkołach chełmskich złagodzono rygory rusyfikacyjne a nawet wprowadzono elementy polskiej oświaty, np. w Chełmskim Unickim Żeńskim Gimnazjum, wprowadzono polskie formy lekcji muzyki, tańca i gimnastyki. Dalsze działania aktywnych nauczycieli doprowadziły, poczynając od września 1910 r. uchwałą konferencji Chełmskiej Dyrekcji Szkolnej, w tymże Gimnazjum, wprowadzono oficjalnie gimnastykę systemu „Sokolego” w ilości 9-godz. tygodniowo. W roku szk. 1911 i 1912 zwiększono o 1-godz. gimnastykę oraz dodatkowo wprowadzono rytmikę, wędrowanie i formy zabaw. Wprowadzenie gimnastyki „Sokolej” do programu szkoły spowodowało, że
w dniach 3-5 października 1910 r. delegacja 9-uczennic Gimnazjum w formie wycieczki wzięła udział w Zlocie „Sokoła” w Warszawie, prezentując układy ćwiczenia zbiorowe. Wprowadzenie do niektórych szkół lekcji gimnastyki systemu „Sokolego”, było ważnym elementem walki narodowowyzwoleńczej.
W 1913 r. ulice Chełma „prawie wszystkie były wybrukowane, obsadzone drzewami, w porze nocnej oświetlone dostateczną liczba latarni naftowo-żarowych i elektrycznych”. W celu upiększenia krajobrazu miasta przystąpiono na pocz. XX w., do urządzania parków na terenie osady młyńskiej Chełma i przy rzece Uherce. Istniejący ogród obok pałacu biskupiego na Górce na przełomie XIX i XX w. władze przekształciły w park krajobrazowy. Podobny park założono przy budynku seminarium duchownego. W 1913 r. (część młodzieży pobierała naukę na tajnych kompletach) aż 60% uczniów reprezentowało wyznanie katolickie, a tylko 22% prawosławne. W 1913 r. czynne były dwa kinematografy, Syrena i Oaza. Podczas zaborów (1795-1918) władze carskie chciały uczynić z Chełma ośrodek kultury rosyjskiej i prawosławia. W 1914 r. Chełm liczył 26.380 mieszkańców.
Pierwszą organizacją rosyjską w Chełmie o charakterze nacjonalistycznym było Chełmskie Rosyjskie Zgromadzenie, którego początki sięgają 1868 r., i prawdopodobnie jest to początek funkcjonowania obiektu zwanego Resursą w Chełmie mieszczącego się przy ul. Lubelskiej Nr 2, 3 lub 4, (pierwszy dom u podnóża Górki), jako miejsca spotkań organizacji rusyfikacyjnych. Początkowo był budynkiem drewnianym z okazałym ogrodem, w którym uprawiano sporty siatkówkę i tenis. W Resursie spotykali się członkowie Chełmskiego Klubu Szachowego protegowani gubernatora Aleksandra Wołżyna do 1914 r. *Wrogą agenturalną działalność prowadziło Chełmskie Prawosławne Bractwo Świętej Bogurodzicy, polityczno-religijne stowarzyszenie o charakterze antypolskim które funkcjonowało w Chełmie w latach 1879-1915, a opiekę nad jego działalnością sprawował osobiście car Rosji Mikołaj II. *W latach 1909-1913 wycieczki szkolne organizowała Chełmska Dyrekcja Naukowa Szkolna, która była pod szczególnym nadzorem cara i władz rosyjskich. Naczelnikowi Chełmskiej Dyrekcji podlegały tereny: Chełma, Zamościa, Rejowca, Sawina, Tomaszowa Lubelskiego, Hrubieszowa. Poprzez wycieczki szkolne władze rosyjskie chciały udowodnić swoją potęgę i przynależność Chełmszczyzny do Cesarstwa Rosyjskiego. *Okres Chełmskiej Guberni 1912-1914, to ciężkie czasy dla chełmskiej społeczności i O. PTK.