Chełmianin Edward Łuczkowski (1865-1932) w 1891 r. ukończył studia medyczne w Warszawie; tu zapoznał się z działalnością „Sokoła”, WTW i WTC; po uzyskaniu w 1891 r. dyplomu lekarza powrócił do Chełma i zajął się praktyką lekarską; był prezesem chełmskiego „Sokoła” 1923-1926; działał w Magistracie na rzecz społeczności chełmskiej. Patriota, walczył z rusyfikacją prowadził działalność narodowowyzwoleńczą leczył ludzi biednych, był regionalistą i społecznikiem. Organizatorzy-członkowie z Warszawy Rady Głównej PTK – od powołania 3 grudnia 1906 r. – podróżowali konspiracyjnie po kraju pod zaborem rosyjskim, w ramach tzw. akcji tworzenia oddziałów na prowincjach i rozwijania idei regionalizmu jako budzenie prowincji polskiej do życia samodzielnego we wszystkich dziedzinach – odwiedzali też Chełm – tu dochodziło do spotkań. Wynikiem czego E. Łuczkowski został członkiem-korespondentem Warszawskiego PTK. Częste wizyty i odczyty – o ideach PTK, patriotyzmie, regionalizmie i walce wyzwoleńczej w Chełmie i okolicy, największe patriotyczne w kościołach – członków Rady Głównej PTK, szczególnie Karola Hofmana, spowodowały, że powołano 28 kwietnia 1910 r. Chełmski Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK), a przy nim bibliotekę i muzeum krajoznawcze oraz dział wycieczek odczytów-referatów. Powołaniu Oddziału sprzyjała przyjazna atmosfera, duch walki i patriotyczne zaangażowanie chełmskich entuzjastów idei PTK, a do wybijających należeli wielcy patrioci, społecznicy i bojownicy o polskie idee: prezes Edward Łuczkowski, Bronisław Fudakowski i Józef Papużyński i inni. Chełmski Oddział PTK, tak jak idee RG PTK, stawiał sobie za cel, zbieranie i szerzenie wiadomości krajoznawczych, gromadzenie zbiorów naukowych dotyczących ziemi chełmskiej, prowadzenie odczytów, roztaczanie opieki nad pamiątkami i osobliwościami przyrody – tym rozwijano regionalizm. Organizowano wycieczki piesze w mieście i w terenie gdzie prowadzono odczyty historyczne, patriotyczne, krajoznawcze, oświatowe i zdrowotne dla podniesienia ducha polskości zgnębionego ludu niewolą, współtworzono tam ruch regionalny i krajoznawczo-turystyczny. Na odczyty-prelekcje wybierano miejsca szczególne dla idei patriotyzmu narodowego jak kościoły czy zabytki kultury narodowej. Dużą rolę w tworzeniu i propagowaniu idei ruchu PTK przez Chełmski Oddział (jak i innych organizacji wyzwoleńczych tworzących się w tym czasie w Chełmie) odegrała elita społeczna mieszczanie, inteligencja, duchowieństwo i okoliczna szlachta. Szczególnie duchowieństwo i szlachta, były zawsze źródłem wszelkiej rzetelnej wiedzy o polskich obyczajach i kultywowania ich dla potomnych i dla dobra Najjaśniejszej Rzeczypospolitej. Szczególne znaczenie dla zgnębionego niewolą-rusyfikacją dumnego chełmskiego społeczeństwa miała wiara i katolicyzm. Cały rytuał związany z pielgrzymkowymi wędrówkami kleru i ludu do miejsc modlitwy, kultu świętego, pamięci narodowej i obrzędów kościelnych (kapliczki, odpusty, dożynki itd.) dodawało też sił do przetrwania – na co nie miała często wpływu carska bezpieka. Członkowie Rady Głównej PTK Warszawa, Aleksander Janowski i Mikołaj Wisznicki na łamach specjalistycznego pisma PTK pt. „Ziemia”, w dziale „Działalność krajoznawcza na prowincji” i „Krajoznawstwo na prowincji”, przytaczali dane i pisali z tego okresu sprawozdania pochwalne też m. in. i o Chełmskim Oddziale PTK czytamy: 1911 rok – stan 118-członków, obrót roczny 598 rubli 70 kop. (3.000zł.), na odczyty, wycieczki, referaty i muzeum krajoznawcze; 1912 rok – ubytek 20-członków, zorganizowana 1-wycieczka 7-osobowa, obrót 318 rubli, wpłynęło 225 rubli, brak wpłaty składek, duże poparcie inteligencji; 1913 rok – z ruchu ubyło 14-członków, zorganizowano 2-zebrania, 7-referatów dla 280-osób, nie było odczytów publicznych, zorganizowano 5-wycieczek dla 49-osób, 1-wycieczka przyjęta, wpływ 15 zł.
Wycieczki (spontaniczne, dla wtajemniczonych, okolicznościowe, liczbowo różne) organizowane w latach 1910-1913 (jak podają dane RG PTK, nie było ich aż tak dużo, co rok było ich mniej, może były też poza organizacyjne lub indywidualne). Chełmski Oddział PTK organizował wycieczki w mieście Chełmie (podziemia kredowe i budowle kultury), a także do jeziora Bazyljany k\Chełma, na Podgórze, Pagóry Chełmskie, do lasku „Borek”, do Kumowej Doliny, do Stołpia i Bieławina, były też do Rejowca, Krynicy i Krupego oraz do miejsc kultu narodowego. Można stwierdzić, że Chełmski Oddział PTK do wojny 1914 r. był ważnym ogniwem aktywnej walki narodowowyzwoleńczej edukacji moralnej, zgnębionej społeczności chełmskiej latami niewoli zaborów i rusyfikacji. Po analizie źródłowego materiału dotyczącego działalności Chełmskiego Oddziału PTK, należy stwierdzić, że od chwili powołania 28 kwietnia 1910 r., do wybuchu wojny w 1914 r. była prowadzona dość aktywna działalność Oddziału – następnie od wybuchu wojny w 1914 r. – nie było żadnej działalności – *(choć od sierpnia 1915 r. kiedy Rosjanie opuścili Chełm a nastali Austriacy, stworzyły się sprzyjające warunki do tworzenia, z zaistniałej sytuacji powstało wiele polskich instytucji i organizacji w Chełmie). Reasumując: 5-lat działania 1910-1914 i był to koniec Chełmskiego O. PTK w gronie tych działaczy i w tej formule działania pod prezesurą E. Łuczkowskiego (i nie pomogły zebrania-reaktywowania w 1918 r. i 1929 r.).
W sierpniu 1915 r. Chełm opuściły urzędy-wojska carskie i wszędobylski rosyjski, a miasto zajęli Austriacy. Nastąpiła pewna swoboda działania. Ujawniło się wiele polskich organizacji w tym tajne nauczanie. Utworzony Chełmski Komitet Obywatelski powołał 22 września 1915 r. pierwszą polską szkołę średnią w Chełmie – Szkołę Filologiczną (od 17 września 1918 r. przemianowaną po upaństwowieniu na Królewsko-Polskie Gimnazjum im. S. Czarnieckiego). Był to ważny moment dla rozwoju polskiego-chełmskiego szkolnictwa i oświaty w Chełmie. Nadrzędnym celem szkoły było wychowanie zdrowego, silnego, mądrego obywatela i obrońcę ojczyzny. Dlatego wychowanie fizyczne stało się obowiązkowym przedmiotem nauczania, realizowane jako gimnastyka-(ćwiczenia cielesne) poprzez: gry i zabawy, sporty, wycieczki i obozownictwo. Nie ma szkoły, która by nie doceniała społecznego i wychowawczego znaczenia wycieczek krajoznawczych i nie wprowadziła ich do zajęć szkolnych. Pod koniec 1915 r. nauczyciel szkoły Ludwik Zajączkiewicz utworzył pierwszą drużynę skautową-(harcerską), stając się twórcą ruchu skautingu w Chełmie i propagatorem szkolnego ruchu obozowego. Często korzystano z doświadczeń systemu harcerskich wycieczek (w tym karność, obcowanie z przyrodą, radzenie w terenie).
Obszar Chełmszczyzny odgrywał na początku XX w. szczególną rolę w polityce niektórych państw centralnych a szczególnie carskich władz zaborczych. Przytoczyć tu należy decyzje władz rosyjskich z 1912 r. o utworzeniu Guberni Chełmskiej czy postanowienia pokoju brzeskiego z 1918 r. przyłączenia Chełmszczyzny do Ukrainy. Był to odwet carskich władz za aspiracje Chełma jako ideowo ważnego ośrodka ruchów narodowowyzwoleńczych kresów wschodnich Rzeczypospolitej. W związku z tą sytuacją polskie organizacje konspiracyjnie lub półjawnie jednoczyły się we wspólnym froncie, niedopuszczenia do oderwania Chełmszczyzny od Macierzy. Dlatego 3 maja 1918 r. na błoniach pod Chełmem odbyła się wielka manifestacja patriotyczno-wyzwoleńcza. W konsekwencji tylko skuteczne działania Polskiej Macierzy Szkolnej, Polskiej Organizacji Wojskowej, Straży Kresowej i D-ca WP w Lublinie, doprowadziły do ostatecznego przyłączenia Chełmszczyzny do Macierzy.
Dnia 27 czerwca 1918 r. (w czasie walki o odzyskanie Chełmszczyzny) odbyło się w Chełmie zebranie organizacyjne, przy udziale 28-osób wiernym ideom PTK. Wysłuchano słowa wstępnego prezesa E. Łuczkowskiego który powiedział, „Oddział Chełmski PTK przed wojną rozwijał się dość pomyślnie, mimo iż ówczesne warunki polityczne, związane z projektami wyłączenia ziemi chełmskiej, stanowiły poważną zaporę w pracy. Wojna i jej przejawy zatamowały działalność oddziału, rozproszyły część członków, zniweczyły dotychczasowy dorobek, gdyż zawiązek muzeum i biblioteki krajoznawczej uległ całkowitemu zniszczeniu. Dopiero przed kilku tygodniami podniesiono myśl przywrócenia oddziału i wznowienia pracy”, zobrazował przedwojenną działalność oddziału i rozwijał projekty na przyszłość, po czym, po krótkiej dyskusji, postanowiono pracę wznowić
i powołano zarząd w składzie 6-osób: prezes E. Łuczkowski, J. Papużyński, ks. Wincenty Pawelec, W. Siepieta, B. Srocki i K. Wolff. Zarząd zaprojektował na najbliższe miesiące szereg odczytów na tematy krajoznawcze i pokrewne oraz postanowił organizować częste wycieczki podmiejskie. Mimo wzniosłych celów programu, nie było żadnej działalności.